انتشار كتاب «روش پژوهش در تاريخ شناسي (با تأكيد بر اصول و قواعد رساله نويسي)» تهران انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی تهران ۱۳۹۰
سر نوشت
در جايي خوانده ام كه حضرت آيه الله خويي در وصف علامه طباطبايي كه نه به سراغ فقه و اصول، بل به تحصيل و تدريس عرفان و فلسفه در حوزه علميه رفته بود، گفته بودند كه وي خود را تضحيه كرد. نقل مذكور اگرچه مثل است و در آن نبايد مناقشه كرد، اما مي‌تواند گوياي وضعيت پژوهشگراني در رشته تاريخ باشد كه نه به سراغ تاريخ ورزي، بلكه تأمل درباره ماهيت دانش تاريخ ورزي رفته‌اند. در دانشي كه به ويژه در كشور ما، روش و روش شناسي چندان شأن و قربي ندارد و عملاً خيلي جدي گرفته نمي‌شود، تلاش براي توليد متني كه به دنبال تبيين روش تحقيق در اين رشته علمي باشد، شايد چندان جدي قلمداد نشود و يا حداقل كار مورّخانه به شمار نيايد. راقم اين سطور، بي اعتنا به چنين ذهنييّت نه چندان مناسبي كه در كشور ما درباره ارزش و اهميت "روش" در تاريخ شناسي وجود دارد و با اعتقاد راسخ به اين موضوع كه بحران فقدان توليد علم در حوزه علم تاريخ در ايران، بيش از هر چيزي به سبب عدم توجه بايسته و شايسته اهل تاريخ به موضوع "روش" است، محصول پانزده سال تدريس و تحقيق در حوزه روش‌شناسي تاريخي خود را در معرض مطالعه و قضاوت شما خواننده فرزانه قرار مي‌دهد.
آنچه اينك در پيش روي شما قرار گرفته، تنها به مباحث "روش تحقيق" اختصاص دارد، اما اگر خداي رحمان و رحيم ياري بفرمايد، انشاءالله در جلد آتي، مباحث مربوط به روش شناسي و معرفت شناسي تاريخي نيز پي گرفته خواهد شد. مي‌دانيم كه موضوعات مطرح در حوزه روش پژوهش، در علوم انساني به طور عام و در تاريخ شناسي به طور خاص، را در سه سطح مي‌توان طبقه‌بندي كرد: سطح نخست: روش تحقيق در تاريخ يا همان Research Method است كه بيشتر ناظر به آموزش تكنيك‌هاي پژوهش و نگارش است. سطح دوم: روش شناسي تاريخيMethodology كه ناظر به آموزش انواع روش‌هاي توصيف، تبيين و تحليل در تاريخ شناسي است و سطح سوم: معرفت شناسي تاريخي است كه ناظر به فهم مباحث معرفت شناسي مانند عينيّت و نسبيّت در تاريخ شناسي و... است.
درست آن است كه دانشجو در ابتدا مباحث معرفت شناختي را ياد بگيرد و پس از آن به سراغ روش شناسي برود و در نهايت بر اساس آموخته‌هايش در باب معرفت شناسي و روش شناسي به روش پژوهش بپردازد. چرا كه تكنيك‌هاي مورد استفاده در روش پژوهش متأثر از رويكردهاي مختلف مكاتب و نحله‌هاي روش شناختي است و ايضاً رويكردهاي روش شناختي تحت تأثير نگرش‌هاي گونه‌گوني است كه در حوزه معرفت شناسي ظهور و دوام يافته‌اند. بنابراين براي برخورداري از فهم منطقي از مقوله روش و بكارگيري صحيح آن در امر پژوهش، لازم است از مباحث معرفت شناختي به روش شناسي و پس از آن تكنيك‌هاي روش تحقيق عزيمت كنيم. اما به سبب پيچيدگي مباحث، در قالب يك مهندسي معكوس، امروزه از مباحث ساده به پيچيده حركت مي‌كنيم. به همين منظور بخش عمده‌اي از مباحث اثر حاضر به روش تحقيق اختصاص دارد و مخاطب اصلي آن دانشجويان رشته تاريخ در مقاطع مختلف تحصيلي است.
دراين كتاب هدفم اين بوده است كه اثري ويژه روش تحقيق در تاريخ تهيه كنم. يعني آنچه نياز تحقيقات تاريخي است مورد توجه قرار گرفته است. فلذا سعي نكرده‌ام در چينش مطالب و تبيين و توضيح آنها از تحقيقات مربوط به ديگر حوزه‌هاي علوم انساني مانند علوم اجتماعي، علوم سياسي، روانشناسي و... تقليد كنم. اگر چه در حوزه روش، تشابهات ميان تاريخ شناسي و علوم ياد شده وجود دارد، با اينحال كوشيده‌ام تحت تأثير آنها نباشم و اثري كاملاً با رنگ و بوي تاريخي ارائه كنم. به نظرم در برخي از كتابهاي مربوط به روش تحقيق در تاريخ كه در بخش پيشينه پژوهش معرفي شده‌اند، اين نقصان يعني تأثيرپذيري شديد از تحقيقات، بويژه علوم اجتماعي، قابل مشاهده است.
كوشش كرده‌ام براي مباحث مختلفي كه در متن حاضر در ميان گذاشته‌ام، مثال‌هاي تاريخي بياورم تا بدين وسيله منظورم را تمام و كمال به خواننده منتقل كنم. در اين باره بيشتر متوجه دانشجويان مقطع كارشناسي بودم كه بتوانم بدين وسيله براي يادگيري هرچه بهتر مطالب از سوي آنها كمكي كرده باشم. مضافاً به اينكه سعي نموده‌ام تا حد امكان در توضيح و تبيين مباحث، شيوه اطناب و اطاله سخن را در پيش نگيرم و همواره خود را مقيد كرده‌ام تا به صورت موجز، تمام آنچه را لازم به گفتن است، گفته باشم...
علاقمندان برای تهیه این اثر می توانند به:خیابان انقلاب روبروی دانشگاه تهران انتشارات عروج و خوارزمی مراجعه کنند.
استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران